De ‘Bad Men’ van de financiële sector

Al langer was ik voornemens om een beschouwend artikel te schrijven over de financiële crisis die in 2008 het levenslicht zag. Maar het was er nog niet van gekomen. Na de persconferentie van gisterochtend, waar Minister Dijsselbloem de nationalisatie van SNS Reaal aankondigde, wist ik het zeker. Het moest er nu toch maar eens van komen.

Is [finno], een blog over innovatie in de financiële sector, daarvoor wel de juiste plek? Ik denk het wel, want innovatie heeft bijgedragen aan de crisis en innovatie zal wellicht ook weer een oplossing bieden voor de crisis.

Terug in de tijd

In de jaren ’60 van de vorige eeuw telde Nederland tientallen banken en zo’n 6.000 bankkantoren. Er was altijd wel een bankkantoor op loopafstand. De kantoordirecteur genoot in het dorp of de stad nog enig aanzien net als de onderwijzer in die tijd. De kantoordirecteur kenden ook zijn klanten. Als klant had je wel een bankrekeningnummer, maar was je geen nummer.

In de jaren ’70 leidde economische motieven tot schaalvergroting en volgden er een een stroom aan fusies en overnames. In een korte tijd wijzigde het bankenlandschap ingrijpend. Het business model van een bank was in die tijd echter nog eenvoudig: het aantrekken van spaargeld en het uitzetten van leningen. Daarnaast verzorgden banken het betalingsverkeer. Het was een innovatie die leidde tot het einde van het loonzakje.

‘Greed is good’ 

Ergens in de jaren ’80 is het zaadje gepland voor de huidige financiël tcrisis. Wat mij betreft is de film Wallstreet illustratief voor een ontwikkeling die in de jaren ’80 in gang is gezet: hebzucht. Michael Douglas in de rol van Gordon Gecko won een Oscar; misschien wel dankzij zijn beroemde betoog over ‘Greed is good’ (beroemde quote op 2:37).

In de jaren ’80 gingen banken voor eigen rekening en risico handelen. Het zogeheten proprietary trading kwam in zwang. Er werd door banken gehandeld in aandelen, obligaties, valuta, commodities, derivaten en allerlei andere innovatieve financiële instrumenten. Er werd niet gehandeld met het geld van klanten en in opdracht van klanten, maar met eigen geld voor eigen gewin. Het is de tijd van snelle jongens die snel geld verdienen in de dealing rooms van banken. Eerst gebeurde dit vooral in Angelsaksische landen, maar naarmate Nederlandse banken globaler werden en ook Angelsaksische trekjes gingen vertonen, deden Nederlandse grootbanken mee in het spel van het grote geld, de haut finance.

Hebzucht

In de jaren ’80 deed hebzucht dus zijn intrede in het bankwezen. Maar die hebzucht was ook terug te zien bij consumenten. De consumptiemaatschappij heeft consumenten voortgebracht die steeds meer wilden. Meer rendement op hun geld, meer geld kunnen lenen voor hun huis. Banken hebben hierop ingespeeld door innovatieve producten te ontwikkelen als aandelenlease, fiscaal aantrekkelijke aflossingsvrije hypotheken (bijv. de spaarhypotheek), et cetera. Eigenlijk is hebzucht universeel; het is banken, maar ook consumenten niet vreemd.

Dat is waarschijnlijk de reden dat Boele Staal van de Nederlandse Vereniging van Banken het niet nodig vindt om ‘sorry te zeggen’ voor de financiële crisis. De schuld voor de financiële crisis moet volgens Staal niet alleen worden gezocht bij de banken, want die reageerden vooral op een vraag vanuit de markt. “De samenleving wilde die overvloed aan krediet ook. De banken hadden het probleem moeten herkennen, maar het is veroorzaakt door een samenleving waar ‘het kan niet op’ centraal stond.”

Ja, de banken zijn niet de enige schuldigen. De klanten wilden inderdaad meer krediet om te consumeren en meer rendement op hun vermogen. Maar de klanten hebben niet gevraagd om bijvoorbeeld ‘winstverdriedubbelaars’, en andere complexe financiële producten, die ze eigenlijk niet begrepen. Deze producten werden te makkelijk verkocht door financiële instellingen en tussenpersonen en te makkelijk gekocht door gewillige consumenten. De financiële markten waren immers bullish.

Uiteindelijk is de financiële crisis een samenloop van allerlei in het verleden gecreëerde omstandigheden. Maar het is te makkelijk om net iets te veel naar de consument te wijzen. Kortom, met deze arrogantie gaat Staal niet zorgen voor een herstel van vertrouwen in de financiële sector.

Deregulering en securitisatie

Op het toneel der schuldigen hoort nog een partij. De overheid met inbegrip van toezichthoudende instanties. Halverwege de jaren ’80 luidde een ‘Big Bang‘ in het Verenigd Koninkrijk de deregulatie van de financiële markten in. De effecten van de Big Bang blijken achteraf dramatisch te zijn. De deregulatie stimuleerde financiële innovatie en lokte nieuwe toetreders naar de financiële markten.

Staal spreekt van een samenleving die een overvloed aan krediet wilde. De economische groei in de jaren ’80 en ’90 joeg deed de kredietvraag inderdaad flink stijgen. In toenemende mate werd securitisatie toegepast. Met deze financiële innovatie uit de jaren ’70 werden uitgezette leningen op de balans van een bank naar een Special Purpose Vehicles (SPV) overgebracht en ‘verpakt’ als verhandelbare effecten. Institutionele beleggers (bijvoorbeeld pensioenfondsen) en ook banken konden hier vervolgens in investeren.

Op zich was securitisatie als financiële innovatie niet slecht. Banken schiepen hierdoor meer ruimte voor kredietverlening en konden daarmee de krediethonger van de markt stillen. Echter, door kredietbeoordelaars (Moody’s, Standard & Poors, etc) werden vaak hogere credit ratings afgegeven op de SPV’s, dan de onderliggende waarden (de leningen) rechtvaardigden. Door het verpakken van leningen, maar vervolgens ook weer het herverpakken van leningen, ‘verdwenen’ risico’s en verbeterden rendementen.

Clinton administration

In de Verenigde Staten (VS) werden aan het begin van deze eeuw veel zogeheten subprime-hypotheken gesecuritiseerd. Banken hadden in toenemende mate hypotheken verstrekt aan consumenten met een subprime rating. Deze mensen hadden geen of een laag inkomen en vaak een slechte krediethistorie. Achteraf bezien, nee, eigenlijk sowieso, hadden deze mensen nooit een hypotheek mogen krijgen. De subprime-hypothekencrisis in de VS wordt wel gezien als de belangrijkste oorzaak van de financiële crisis die in 2008 begon en nog steeds voortduurt.

Zijn de banken schuldig aan de subprime-hypothekencrisis? Ja en nee. Nee, want de banken werden door de regering van Clinton gestimuleerd om deze hypotheken te verstrekken (zie dit artikel uit 1999 in de New York Times).

Klik op afbeelding voor vergroting. Bekijk het gehele artikel hier.

Ja, want de banken en toezichthouders hadden hun eigen (morele) verantwoordelijkheid in het fenomeen subprime-hypotheek.

In de Verenigde Staten zette Clinton in 1999 ook nog zijn handtekening onder de Gramm–Leach–Bliley Act (GLB). Door de Glass–Steagall Act uit 1933 was het eerst niet mogelijk voor banken, effectenbedrijven en verzekeraars om samen te gaan. Met de GLB-Act werd dat wel mogelijk. Volgens velen was deze deregulatie eveneens een belangrijke oorzaak voor de financiële crisis. Wereldwijd wordt nu getracht het één en ander te repareren met ringfencing-initiatieven (EU en VS).

SNS, de bank van iedereen

We maken even een paar stappen voorwaarts in de tijd. Het Amerikaanse Lehman Brothers failleerde in 2008, ABN AMRO en Fortis werden door de Nederlandse Staat gered en ING, SNS Reaal en AEGON ontvingen kapitaalinjecties. En gisteren werd de bank, die de slogan ‘de bank van iedereen’ hanteerde, daadwerkelijk de bank van iedereen, namelijk van alle Nederlandse belastingbetalers.

Terecht merkte premier Rutte gisteren op dat de bank niet dreigde om te vallen als gevolg van de kredietcrisis, maar als gevolg van mismanagement. Gewezen CEO Sjoerd van Keulen, nu voorzitter van het Holland Financial Centre, en de inmiddels vertrokken CEO Ronald Latenstein, wilden in 2006 ook bij de ‘grote jongens’ horen. Ze kochten met een deel van het kapitaal dat ze eerder dat jaar ophaalde met de beursgang Bouwfonds Property Finance van ABN AMRO. “Deze activiteit vormt nu een belangrijke groeimotor voor ons”, zei Van Keulen in een interview. Grootheidswaanzin, hebzucht? Wie zal het zeggen.

Wie zijn de ‘Bad Men’?

Wie zijn nu eigenlijk de ‘Bad Men’ van de financiële sector? De bankbestuurders gericht op snelle groei en aandeelhouderswaarde, beloond met forse bonussen? De overheid en de politiek, die deregulering mogelijk hebben gemaakt? De toezichthouders, die onvoldoende toezicht hielden? De bekritiseerde kredietbeoordelaars, die beoordelingsfouten hebben gemaakt? Er is niet één schuldige aan te wijzen. Zoals ik al zei, de financiële crisis is een samenloop van allerlei in het verleden gecreëerde omstandigheden. Alle genoemde betrokkenen hebben een rol gespeeld.

En dan nu, innovatie

Het was gisteren een trieste dag voor de Nederlandse financiële sector. Als de sector al enige vorderingen had gemaakt in het herstel van vertrouwen, dan is dat vertrouwen nu wederom behoorlijk beschaamd. Het zal mijns inziens nog jaren duren voordat je op een verjaardagsfeestje met enig fatsoen en trots kunt zeggen dat je bij een bank werkt.

De komende jaren wordt innovatie in de (Nederlandse) financiële sector nog belangrijker? Innovatie in dienstverlening, waarbij de klant echt centraal komt te staan. Innovatie in leiderschap en cultuur, waarbij een nieuwe generatie leiders het stokje overneemt en hiërarchische organisaties omvormt tot netwerkorganisaties. Innovatie in beloningssystemen, met meer aandacht voor werkintrinsieke factoren. Innovatie in communicatie, waarbij er (nog) meer aandacht komt voor dialoog. Kortom, er valt nog heel veel te innoveren.

In de nieuwe financiële wereld die dan ontstaat is geen plaats meer voor ‘Bad Men’, maar enkel en alleen voor andersdenkende, inspirerende ‘Good Men’. Wie sluit zich aan bij de ‘Good Men’?